Teresa Tyszkiewiczowa

(ur. 1906 r. w Krakowie ‒ zm. 1992 r. w Łodzi) malarka, tworząca w nurcie abstrakcji niegeometrycznej, a także projektantka tkanin, ilustratorka książek i czasopism dla dzieci (m.in. „Świerszczyka”).

Córka Ignacego Ledóchowskiego i Pauliny z Łubieńskich, hrabiów Ledóchowskich, stąd w gronie przyjaciół nazywana była „Hrabiną”. Studiowała w latach 1926-1933, początkowo w Szkole Przemysłu Artystycznego w Krakowie, a od 1928 roku w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, m.in. pod kierunkiem Felicjana Szczęsnego Kowarskiego. Po wyjściu za mąż za Stanisława Tyszkiewicza w 1933 roku zamieszkała w Lelechówce pod Lwowem, która stała się miejscem spotkań środowiska artystycznego i literackiego (bywali tam m.in. formiści Leon Chwistek, Tytus Czyżewski). Prace z tego okresu znalazły się na jej pierwszej indywidualnej wystawie w Towarzystwie Sztuk Pięknych we Lwowie w 1936 roku. Według zachowanych przekazów, były to nowatorskie prace, które zyskały uznanie w środowisku awangardy. Sama Tyszkiewiczowa jako swoją pierwszą wystawę indywidualną wspomina ekspozycję w Salonie Henryka Koterby w Warszawie w 1937 roku.

Po wybuchu wojny Tyszkiewiczowie pozostawili majątek i spod okupacji radzieckiej w 1940 roku przedostali się do Generalnej Guberni i zamieszkali w Warszawie. Po wojnie przeprowadzili się do Łodzi, gdzie w 1946 roku Tyszkiewiczowa została zatrudniona w nowo powstałej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Łodzi, z którą była związana do czasu przejścia na emeryturę. Ze względu na obowiązujący socrealizm postanowiła jednak zrezygnować z posady w pracowni malarstwa, samodzielnie opanowała umiejętności związane z projektowaniem tkanin i za zgodą rektora objęła stanowisko na Wydziale Projektowania Przemysłowego, gdzie stworzyła Katedrę Druku na Tkaninie.

W 1948 roku artystka uczestniczyła w „I Wystawie Sztuki Nowoczesnej” w Krakowie, a także w kolejnych dwóch wystawach „nowoczesnych” w Warszawie w 1957 i 1959 roku. Brała udział w wystawach Galerii Krzywego Koła w Warszawie oraz Galerii Krzysztofory w Krakowie. Prezentowała malarstwo na wystawach zbiorowych za granicą: w Belgradzie, Zagrzebiu, Lublanie, w Berlinie, a prace ilustratorskie, m.in. w Moskwie, Wiedniu, Amsterdamie, Brukseli. Uczestniczyła w życiu artystycznym, w spotkaniach w klubie literackim Pickwick, grup artystycznych Piąte Koło i Nowa Linia w Łodzi. Do grona jej znajomych należał m.in. Miron Białoszewski, który napisał cztery wiersze o wspólnym tytule „Przy malarstwie Teresy Tyszkiewiczowej”, a także Józef Czapski, tworzący Grupę Krakowską Tadeusz Kantor i Maria Jarema, a od czasu, gdy zamieszkała w Łodzi Stanisław Fijałkowski oraz Jerzy Nowosielski.

Część prac artystki najprawdopodobniej uległa zniszczeniu w czasie wojny, niektóre prace zniszczyła sama Tyszkiewiczowa, stąd właściwie nie jest znany jej dorobek z czasów przedwojennych. W jednej z wypowiedzi Tyszkiewiczowa mówi o sobie jako o kolorystce i przyznaje, że malowała kiedyś „pod Modiglianiego”. Z tamtego okresu twórczości Tyszkiewiczowej pochodzi zapewne najwcześniejszy znany obecnie obraz artystki ‒ „Kwiaty” z 1938 roku. W latach 40. Tyszkiewiczowa maluje prace inspirowane kubizmem, m.in.: obrazy „Czerwona kanapa”(1947); „Mecz footbolowy”(1948), „Walka”(1948), „Kompozycja” (1949), szkic „Ludzie pingwiny”(1945), w których głównym tematem jest kubistyczna deformacja figury ludzkiej. Według wypowiedzi artystki, kubizm był kontynuacją jej zainteresowań i poszukiwań przedwojennych. Pisała o ówczesnej fascynacji Picassem i jego „ekspresją kubistyczną”, która według niej odpowiadała współczesności.

Lata 50. to dla Tyszkiewiczowej okres poszukiwań. Jej malarstwo inspirowane było wtedy przez aktualny na Zachodzie taszyzm, sztukę gestu. Abstrakcyjny ekspresjonizm Tyszkiewiczowej oparty na przypadku, intuicji i podświadomości, stanowił dla artystki punkt wyjścia dla jej malarstwa lat późniejszych. W procesie twórczym po spontanicznym geście rzucania farby na płótno, pojawia się u artystki potrzeba kontroli i uporządkowania kompozycji. Zbędne elementy są przez nią eliminowane poprzez zabiegi takie jak zamalowywanie czy wyskrobywanie ich z powierzchni płótna. Pozwala to jej osiągnąć harmonię i czystą formę, odpowiednie proporcje i relacje form. Twórczość artystki porównywana jest do pisma, kaligrafii. Sztuka abstrakcyjna według Tyszkiewiczowej ma wyrażać istnienie świata pozamaterialnego, ma pobudzać skojarzenia, co daje możliwość interpretacji jej obrazów jako znaków, symboli. W dojrzałym okresie twórczości, w drugiej połowie lat 60. wyżej opisane zabiegi oczyszczania taszyzmu ze zbędnych form doprowadzają Tyszkiewiczową do charakterystycznego dla niej typu obrazu. Ten typ obrazu artystka tworzy w kontynuowanym w latach 70. cyklu „Ślepe drogi”. Są to rytmiczne kompozycje, w czerni i bieli, w których Tyszkiewiczowa operuje kontrastem form np. przeciwstawieniem łuku i koła, co staje się głównym tematem kompozycji w późniejszych obrazach z tego cyklu. W kolejnych latach twórczość Tyszkiewiczowej jest rozwinięciem zagadnień dotyczących gestu malarskiego jako środka wyrazu i konstrukcji obrazu.

Przez całe życie Tyszkiewiczowa prowadziła notatki w formie dzienników zawierające jej przemyślenia na temat twórczości, lektur, spotkań. Zachowały się zapiski z lat 1940-1983, które świadczą o jej szerokich zainteresowaniach (m.in. filozofią, buddyzmem, fizyką kwantową) i chęci podążania za tym, co nowoczesne.

Agata Mendrychowska